Plaid Cymru yn galw am Fil Cymru newydd i sicrhau cydraddoldeb pwerau gyda’r Alban

Rhun ap Iorwerth a Liz Saville Roberts i wneud yr achos gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru

Heddiw, mae Plaid Cymru (dydd Llun 18 Tachwedd) yn galw am Fil Cymru newydd a fyddai’n rhoi pwerau i Gymru sy’n hafal â rhai’r Alban.

Cyn cyfarfod gydag Ysgrifennydd Gwladol Cymru, Jo Stevens AS,  dywedodd Arweinydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth AS, y bydd ef ac Arweinydd Plaid Cymru yn San Steffan, Liz Saville Roberts AS, yn annog “Bil Cymru yn seiliedig ar gynsail cydraddoldeb pwerau gyda’r Alban.”

Bydd cynrychiolwyr Plaid Cymru hefyd yn gwneud yr achos dros gael gwared â Fformiwla Barnett a chyflwyno model ariannu teg sy’n ariannu Cymru yn ôl angen, nid poblogaeth.

Dywedodd Rhun ap Iorwerth bod “Cymru’n haeddu ei chyfran deg”, a bod galwad ei blaid am gydraddoldeb gyda’r Alban “yn ymwneud â sicrhau’r pwerau sydd gwirioneddol eu hangen i wella bywydau pobl sy’n byw yma”.

Yn dilyn Cyllideb gafodd ei disgrifio gan Mr ap Iorwerth fel un “niweidiol” ac sy’n “bygwth swyddi, darparwyr gwasanaethau cyhoeddus, y fferm deuluol, ac elusennau”, dywedodd y dylai’r Ysgrifennydd Gwladol ddangos bod “ganddi gwir fuddiannau Cymru wrth galon”.

Ymhlith y pwerau sydd gan yr Alban ond nid Cymru ar hyn o bryd mae:

Trafnidiaeth: Mae gan yr Alban awdurdod dros seilwaith rheilffyrdd, tra nad yw Cymru yn rheoli ei rheilffyrdd ei hun nac yn derbyn cyllid cyfatebol ar gyfer seilwaith. Mae’r Alban yn derbyn ffactor cymaroldeb Barnett 100% ar gyfer buddsoddiad gan Lywodraeth y DU mewn prosiectau rheilffordd yn Lloegr. Dim ond ffactor cymaroldeb Barnett o 33.5% roddodd Datganiad Cyllid Cymru 2024 i Gymru. Mae biliynau o bunnoedd yn ddyledus i Gymru o ganlyniad i brosiect HS2, ac mae Plaid Cymru yn parhau i frwydro i unioni’r annhegwch hwn.

Ystâd y Goron: Cafodd rheolaeth ystâd y goron ei datganoli i’r Alban yn 2017, sy’n golygu gall yr Alban wneud y mwyaf o botensial ei hadnoddau, a bod refeniw yn cael ei ddychwelyd i Gaeredin yn hytrach na San Steffan. Mae’r ystâd yn cynnwys prydlesu gwely’r môr hyd at 12 milltir o’r arfordir, 37,000 hectar o dir gwledig, hawliau i’r mwyafrif o aur ac arian sy’n cynhyrchu yn naturiol, a thua hanner blaendraeth yr Alban. Mae’r holl refeniw o Ystâd y Goron Cymru yn mynd i Drysorlys y DU, gyda chyfran wedyn yn cael ei drosglwyddo i Balas Buckingham.

Cyfiawnder a Phlismona: Mae’r Alban yn rheoli ei system gyfiawnder, gan gynnwys plismona, llysoedd, a’r fframwaith cyfreithiol. Yng Nghymru, fodd bynnag, mae’r rhain yn parhau i fod o dan reolaeth llywodraeth y DU, ac mae awdurdodaeth gyfreithiol ‘Cymru a Lloegr’ yn parhau i fod yn ei le er bod gan y Senedd bwerau deddfu sylfaenol ers 2006.

Ynni: Er bod Deddf Cymru 2017 wedi datganoli pwerau i Lywodraeth Cymru gydsynio ar orsafoedd cynhyrchu trydan hyd at 350MW, yn yr Alban, mae’r holl benderfyniadau ar brosiectau seilwaith ynni newydd wedi’u datganoli gyda cheisiadau dros 50MW i Lywodraeth yr Alban.  Ar hyn o bryd mae Cymru yn gyfyngedig yn ei gallu i reoli ei hadnoddau adnewyddadwy ei hun.

Trethiant: Mae senedd yr Alban yn gosod cyfraddau a bandiau treth incwm yn yr Alban, sy’n penderfynu’r cyfraddau treth incwm sy’n daladwy gan drethdalwyr yr Alban ar fathau penodol o incwm. Mae gan Gymru rai pwerau dros dreth incwm, ond ni all y Senedd newid y bandiau treth incwm. Mae angen yr hyblygrwydd hwnnw, i adeiladu system dreth decach dros amser, ac i sicrhau trethiant is i’r lleiaf cyfoethog.

Lles: Mae gan yr Alban bwerau dros fudd-daliadau lles penodol, gan alluogi cefnogaeth wedi’i deilwra i’w dinasyddion mwyaf bregus – pŵer sydd ar goll i Gymru ar hyn o bryd. Mae’r Alban eisoes wedi gwneud ymyriadau gwrth-dlodi llwyddiannus gyda chefnogaeth o’r fath, gan helpu cannoedd o filoedd o deuluoedd yn yr Alban bob blwyddyn. Does gan Gymru ddim pwerau dros les.

Dywedodd Rhun ap Iorwerth:

“Mae Cymru’n haeddu ei chyfran deg. Mae ein galwad am gydraddoldeb gyda’r Alban yn ymwneud â sicrhau’r pwerau sydd wirioneddol eu hangen i wella bywydau’r bobl sy’n byw yma. Mae’n hen bryd i ni gael cae chwarae gwastad o fewn y Deyrnas Unedig.

“Mae’r Alban wedi dangos sut y gellir defnyddio’r pwerau hyn i wasanaethu’r bobl yn well. Mae system fudd-daliadau datganoledig wedi gwarchod pobl yn yr Alban rhag rhai o gyfnodau o lymder mwyaf creulon San Steffan, tra bod Ystâd y Goron Ddatganoledig yr Alban yn buddsoddi’n uniongyrchol mewn cymunedau arfordirol difreintiedig. Os gall yr Alban wneud hynny, pam ddim Cymru?

“Yn sgil Cyllideb niweidiol, sy’n bygwth swyddi, darparwyr gwasanaethau cyhoeddus, y fferm deuluol, ac elusennau, ac yn gweld cyfran y cyllid trafnidiaeth yn gostwng unwaith eto, mae angen tystiolaeth arnom fod gan yr Ysgrifennydd Gwladol gwir fuddiannau Cymru wrth galon. Byddwn yn ei hannog i gyflwyno Bil Cymru yn seiliedig ar gynsail cydraddoldeb pwerau gyda’r Alban.

“Byddwn hefyd yn gwneud yr achos dros gael gwared â Fformiwla Barnett a chyflwyno model ariannu teg sy’n ariannu Cymru yn ôl angen, nid poblogaeth.

“Er lles pobl Cymru, rwy’n gobeithio y bydd hi’n gallu cytuno â mi ar yr angen am y math yma o weithredu.”

Ychwanegodd Liz Saville Roberts:

“Daeth Llafur i rym ar gefn neges o newid. Fe wnaethon nhw addo’r trosglwyddiad fwyaf erioed o bwerau o San Steffan. Nid ydym wedi gweld unrhyw dystiolaeth eto bod gan Lafur ddiddordeb mewn cryfhau datganoli.

“Yn y Senedd ddiwethaf, cyflwynais Fil Ystâd y Goron (Cymru), a fyddai’n gweld Cymru’n cael ei drin yn unol â’r Alban ar reolaeth Ystâd y Goron. Er i Lafur yng Nghymru ddweud yn gyhoeddus eu bod yn cytuno â ni, ni welwyd unrhyw ysgogiad. Byddaf yn cyflwyno’r achos unwaith eto y gallai’r pwerau hyn fod yn drawsnewidiol i’n cymunedau sydd wedi eu gadael ar ôl.

“Os na fydd Llafur yn manteisio ar y cyfle yma i gyflawni gwelliannau sylweddol i fywydau pobl, bydd yn dystiolaeth pellach nad yw’n gwneud fawr o wahaniaeth os yw llywodraeth San Steffan yn goch neu’n las. Dim ond gyda mwy o bwerau y gallwn greu dyfodol tecach i’n cymunedau.”